عطاری
ادویه
عرقیجات
کرم
پودر و آرد
لباس زنانه
کت و کاپشن زنانه
شومیز
لباس
محصولات گرافیکی
کارت ویزیت
پیشینه نام نیشابور یا جای نام شناخت نیشابور؛ به بررسی سرگذشت و چگونگی نام گذاری، و همچنین واکاوی درونمایه نام ها ی نهاده شده بر جغرافیای نیشابور می پردازد. جای نام شناسی، شاخه ای است که به شناخت نام های جغرافیایی (یا جای نام ها یا توپونیم‌ها Toponyms) ویژه گردیده است.
جای نام ها در بر گیرنده ی بن مایه هایی از تاریخ، جغرافیا، اساطیر و فرهنگ هر ملت بوده و همچون بناهای تاریخی و اشیاء موزه ای، به مثابه بخش مهمی از میراث فرهنگی؛ سند هویت و شناسنامه هر سرزمین و باشند گان آن به شمار می آیند. به عبارتی؛ یک نام، هم شاخص و هم معیار شناخت است و هم واقعیت های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی سخن می گوید. از همین روی؛ بررسی و وا کاوی پیشینه نام های نیشابور، کاری بایسته و ارجمند در راستای شناخت پیشینه تاریخی و فرهنگی و ویژگی های اقلیمی این دیار، به شمار می آید.
شماری از نام ها و لقب ها (نام های توصیفی)؛ همراه با دگرگونی هایی چند؛ مانداک و کارنامه تاریخی کهن و آکنده از فراز و نشیب های فراوان و تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعیِ چندان این بوم در گذر دوران هاست؛ نام هایی همچون دژ سنگی، رئونت، ابرشهر، نیشاپور، شادیاخ و … و لقب‌هایی همچون دهلیز مشرق، شهر فیروزه، ام‌البلاد، دارالعلم، مدینهالرضا و … که درونمایهی این نوشتار قرار گرفته‌اند. تک کارت
فهرست مطالب
نام شناخت نیشابور
در نگاهی کلی؛ حوزه ی نام‌شناخت (پیشینه نامِ) نیشابور را در دو زمینه ی عمدهی تاریخی (دربرگیرنده نام‌هایِ دژ سنگی، رئونت، ابرشهر، نیشاپور و شادیاخ) و آیینی (دربرگیرنده نام‌هایِ رئونت و مدینهالرضا) می‌توان دسته‌بندی نمود. هر چند باید در نظر داشت که لقب‌هایی همچون دهلیز مشرق، شهر فیروزه، ام‌البلاد، دارالعلم، شهر دروازه‌های خورشید و … به زمینه‌مایه‌هایی از قبیلِ موقعیت جغرافیایی، ویژگی‌های اقلیمی و پایهی تمدنی، ساخت شهری (معماری) و … اشاره می‌نمایند. این دست لقب‌ها (نام‌های توصیفیِ) منتسب به نیشابور، درونمایهی بخش پایانی است.
نام‌های تاریخی
جای‌نام‌ها، آینه و گنجینه گذشته و در بر گیرنده اطلاعات ارزشمند تاریخی می‌باشند. تحولات سیاسی و اجتماعی، در جای‌نام‌ها تأثیر می‌گذارند: برخی در این فرایند، کاربرد خود را از دست می‌دهند؛ برخی دیگر، افزوده می‌شوند؛ همچنین، برخی با نام‌های نوی دیگری جایگزین می‌شوند. نیشابور، با کارنامه تاریخی دیرین و آکنده از فراز و نشیب‌های بسیار (چونانکه در برخی گزارش‌ها از این بوم، با عنوان ققنوس تاریخ یاد می‌شود)، یکی از آن دست کهن‌بوم-شهرهای ایرانی است که هموراه در جایگاه یکی از کانون‌های تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بوده‌است. این همارگی پاینده در دل تاریخ؛ جایگزینی‌ها و دگرگونی‌هایی را در نام این دیار، به همراه داشته‌است. در جدول زیر، نمایی از نام‌هایی که در درازی تاریخ، بر این دیار نهاده شده می‌آید و در دنباله، به گزارش و بازشناسی هر نام، پرداخته می‌شود.
شما هم می توانید مقالات خود را درباره ی نیشابور ارسال کنید و جایزه بگیرید. جایزه ۱.۰۰۰.۰۰۰ تومانی در انتظار شماست ، کافیست روی دکمه ی روبرو کلیک کنید و مقاله خودتون رو ثبت کنید
نام‌های بکاربرده شده بر حوزه جغرافیای نیشابور در گذر دوران‌ها
| دوران | بنیانگذار | درونمایه نام | نام |
|---|---|---|---|
|
اساطیری |
انوش پور شیث پور آدم |
قلعه‌ای که بر سنگ، استوار گردیده |
دژ سنگی |
|
مزدیسنایی |
--- |
به معنی دارنده شکوه و جلال و فروغ؛ و مورد ستایش در کتاب اوستا |
رئونت |
|
پیش از اسلام تا سده‌های نخستین اسلامی |
--- |
۱. مأخوذ از نام اپرنی‌ها از تیره پارت‌ها
۲. شهر یا ایالت بالای هخامنشیان و سلوکیان |
ابرشهر |
|
ساسانی تا امروز |
شاپور اردشیران |
به معنی شهر خوب یا کار خوب شاپور |
نیشابور |
|
سده هفتم و هشتم هجری قمری |
عبدالله بن طاهر |
--- |
شادیاخ |
دژ سنگی
دِژِ سَنْگی [Dež-e Sangi]، نام نیشابورِ نخستین و کهندژ (قهندز) باستانی این شهر در دوران اساطیری؛ است که آن را به عربی، قلعهٔ حجریه گویند. چنان‌که در تاریخ نیشابور حاکم آمده‌است کهندژِ نیشابورِ نخستین، به دست انوش پور شیث پور آدم بر روی سنگ بزرگ سفید مدوّر و املس، بنیان نهاده شد و آن را دژ سنگی نامیدند. این قلعه کهن یا کُهن‌دژ در دوران شخصیت‌های اساطیری دیگر همچون ذوالایکه، افراسیاب، ایرج پور فریدون و منوچهر، بازسازی گردید یا بر گسترده، استحکامات و امکانات آن افزوده شد. بر پایه نوشتار حمدالله مستوفی؛ تهمورثِ دیوبند را در شمار بنیانگذاران نیشابورِ نخستین باز می‌شناسیم: او سومین فرمانروای پیشدادی است که پس از هوشنگ، سی سال پادشاهی کرد؛ آهن، از سنگ برآورد؛ جشن سده را برپای ساخت؛ و سنگ بنای نیشابور را نهاد. تک کارت
رئونت
رَئِوَنْت [Raēvant]؛ نام مزدیسنایی بوم نیشابور؛ نام این دیار در اوستا (کهن‌ترین دفتر ایرانی) و قدیم‌ترین نام تاریخی است که بر قلمرو جغرافیایی نیشابور، اطلاق شده‌است. رئونت، به معنای دارنده جلال و شکوه و فروغ است و در زبان پهلوی به رِیْوَنْد، دگرگون گردیده. این نام، در درازنای تاریخ، بر کالبدِ کوه، منطقه و شهر و دریاچه‌ای در گسترهی جغرافیای نیشابور، و به عنوان یکی از نواحی نیشابور، تا امروز، پایدار است. بُرزین‌مِهر (آتشگاه کشاورزان و برزیگران، و یکی از سه آتشکده بزرگ ایران باستان) و کان پیروزه (معدن فیروزه)؛ از شناسه‌های تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی بوم ریوند (نیشابور) می‌باشند. ریوند (رئونت)، جای‌نام شناسا در جغرافیای تاریخی نیشابور، پیش از نام ابرشهر است.
شما هم می توانید مقالات خود را درباره ی نیشابور ارسال کنید و جایزه بگیرید. جایزه ۱.۰۰۰.۰۰۰ تومانی در انتظار شماست ، کافیست روی دکمه ی روبرو کلیک کنید و مقاله خودتون رو ثبت کنید
ابرشهر
اَبَرشَهْر [Abaršahr]؛ نام باستانی نیشابور و نام قدیم خراسان کنونی ایران یا ایالت نیشابور؛ دو دیدگاه عمده دربارهٔ این نام، مطرح گردیده است؛ نخست اینکه: اَبَر (بخش نخست این نام) به معنی بالا، بالای و بَر است؛ بنابراین، ابرشهر به معنای شهر بالا است؛ و اپرشهر یا ابرشهر، ریشه گرفته از نامی کهن، به مفهوم شهر بالای هخامنشیان یا شهربانی بالای سلوکیان می‌باشد و ابرشهر به عنوان سرزمین علیا (=بالا)، در ارتباط با کومش (یا قومس؛ دامغان فعلی) به مثابه سرزمین سفلی (پایین) تلقی می‌شود. و دیدگاه دیگر اینکه: حضور و فعالیت عشایر اپرنی از اقوام داهه –بنیانگذاران حکومت اشکانی- در این ناحیه، باعث شده تا ابرشهر، مأخوذ از نام ایشان و در اصل اپرنک‌شهر دانسته شود. در دوران پیش از اسلام، به ویژه در دوره ساسانی؛ فرمانروای ابرشهر، لقب اختصاصی کنارنگ داشته‌است. نام ابرشهر، در متون پهلوی، با دریاچه سوور که بُرزین‌مهر در نزدیکی آن قرار داشته، پیوند خورده است. نام ابرشهر در سده‌های نخستین هجری، در کنار نام نیشابور حضور داشت و در سده‌های چهارم و پنجم هجری است که نام نیشابور، یکسره به جای نام ابرشهر نشست. تک کارت
نیشاپور
نیشاپور و دیگر گونه‌های نوشتاری و گفتاری همتا یا همگون با آن، از دوره ساسانی به بعد، بر این شهر و بوم اطلاق گردیده و با دگرگونی‌هایی، تا امروز نیز پایدار و کاربردی است. در نگاهی کلی؛ فرایند دگرگونی این نام را بدین‌گونه: نیوشاهپوهر ← نیوشاپور ← نیشاپور ← نیشابور ← نشابور می‌توان نشان داد. در دنباله، گونه‌های رایج این نام، که البته تا اندازه‌ای، نشان‌گر فرایند دگرگونی این نام نیز هست، می‌آید.
نیوشاهپور
نیوْ شاهپور [Niv Šāhpur]؛ نام نیشابور در دوره ساسانی و پس از آن؛ که با دگرگونی‌هایی، نام رسمی این شهر و بوم در دوران معاصر نیز هست. بر پایه متن پهلوی شهرستان‌های ایرانشهر شاپور ادرشیران پس از پیروزی بر پهلیزک تور، فرمانروای تورانی، به همان‌جا دستور داد که شهر نیشابور را بسازند. نیوشاهپور که به معنی شهر زیبای شاپور یا شاپور خوب است؛ در کنار دژ قدیم این دیار، بنا نهاده شد و به آن متصل گردید. نیشاپور [Nišāpur] (نیوه‌شاهپور یا نیوشاپورِ) ساسانی؛ در دوره ساسانی، مرکز و کرسی ایالت ابرشهر (بخش غربی خراسان بزرگ) بود و فرمانروای آن، لقب کنارنگ داشت.
نیشابور
نِیْشابور [Neyšābur]؛ نام رسمی و معاصر این شهر و شهرستان؛ از دیدگاهی کلی، دگرگون‌شده نیوه‌شاهپوهر و نیوشاپور می‌باشد و منابع گوناگون، هر یک به گونه‌ای به ابعاد و سطوح این دگرگونی اشاره نموده‌اند. این نام، بر پایهی شیوه‌نامهی آوانگاری کلی نام‌های جغرافیایی ایران سازمان نقشه‌برداری کشور؛ به گونهٔ [Neyšābur] آوانویسی شده و گونه نوشتاری صحیح آن در زبان انگلیسی، Neyshabur می‌باشد.
نشابور
نشابور [Nəšābur]، گونه دگرگون و کوتاه شده نام نیشابور که در گفتگوهای روزمرهٔ مردم، متون فارسی قدیم و همچنین نبشته‌های ادبی و شعر کاربرد یافته‌است. یاقوت حموی (قرن هفتم هجری) یادآور شده‌است که مردم، این شهر را نَشاوُور می‌نامند. فریدون گرایلی، تاریخ‌نگار معاصر، به نقل از زینت‌المجالس مجدالدین محمد حسینی، گونه‌های دیگری از این نام، همچون نشاور، نشابور را ثبت کرده‌است. در متون ادبی کهن فارسی، کاربرد گونه نشابور، بسیار رایج است چنان‌که در حکایت‌های کتاب معروف اسرارالتوحید این‌گونه است. حکیم ابوالقاسم فردوسی از گذر کیخسرو کیانی از نشابور، چنین خبر می‌دهد:
از آن سو به راه نشابور، شاه
به شهر اندرون هر که درویش بود
درم داد مر هر یکی را ز گنج
بیاورد پیلان و گنج و سپاه
و گر سازش از کوشش خویش بود
پراگنده شد بدره پنجاه و پنج
شما هم می توانید مقالات خود را درباره ی نیشابور ارسال کنید و جایزه بگیرید. جایزه ۱.۰۰۰.۰۰۰ تومانی در انتظار شماست ، کافیست روی دکمه ی روبرو کلیک کنید و مقاله خودتون رو ثبت کنید
حبذا شهر نشابور که در روی زمین
گر بهشت است همان است و گرنه خود نیست
گونه نشابور هنوز هم در زبان نیشابوریان و بیان باشندگان نیشابور امروز، رایج است و آوانوشت آن [Nəšābur] می‌باشد. گفتنی است: واکه (حرف صدادارِ) ə در آوانوشت واژه نشابور [Nəšābur]، واکه‌ای میانجی است که در زبان فارسی معیار امروز، کاربرد ندارد. :گونه نشابور، در چامه‌ها و نبشته‌های ادبی امروزه نیز رایج است.
صبح نشابور، صبح شادی و مستی است
بیش، چه گفتن توان ز صبح نشابور
صبح نشابور، صبح باده‌پرستی است
صبح نشابور، صبح خلقت هستی است
میرجلال‌الدین کزازی در توصیف پگاهان نیشابور
از نشابور بر موجی از «لا» گذشتی
کاش من هم عبور تو را دیده بودم
ای که امواج طوفان تو را می‌شناسند
کوچه‌های خراسان، تو را می‌شناسند
قیصر امین‌پور در توصیف حضور علی بن موسی الرضا در نیشابور و بیان حدیث سلسلهالذهب
نیسابور
نَیْسَابور [Naysabur]، نام نیشابور در زبان عربی و متون دوره اسلامی است. این شهر، با پای گذاشتن به سده‌های هجری؛ به یکی از مهم‌ترین شهرهای اسلامی، بزرگترین مراکز علمی جهان و برجسته‌ترین پایگاه‌های فرهنگی عصر تبدیل شد؛ به گونه‌ای که نقش این شهر در عرصه فرهنگ و دانش را برجسته‌ترین نقش آن در تاریخ ایران دانسته‌اند. از این روی؛ نیشاپور دوره اسلامی که در زبان و متون عربی، نَیْسَابور نامیده شده مقصد مهاجرت مردمان و پایگاه جویندگان دانش از سر تا سر سرزمین‌های اسلامی آن روزگار گردید و دانشمندانی از اقصای عالم اسلامی، از اندلس تا مرز چین، به نیشابور آمده و درین شهر، تحصیل، تدریس یا اقامت داشته‌اند و به همین جهت، نام شمار بسیاری از دانشمندان اسلامی برخاسته یا باشنده در نیشابور (که حتی زادگاه و نسب آن‌ها نیشابوری نیست) با پسوند النیسابوری (نیسابوری = منسوب به نیشابور) همراه است. تک کارت
Nishapur
نْیْشاپُور [Nišāpur]؛ نام رایج نیشابور در متون انگلیسی‌زبان است. بررسی منابع انگلیسی‌زبان (به عنوان زبان بین‌المللی) گویای این یافته‌است که در این حوزه زبانی، نوشتار واژه نیشابور به گونه نْیْشاپُور (Nishāpur؛ یعنی با حفظ همخوان (حرف بی‌صدای) «پ» (P)؛ به گونه پارسی این واژه) گرایش یافته‌است. به هر روی؛ در دانشنامه‌های معتبر و معروف انگلیسی‌زبان همچون Britanica, Americana و Iranica، گونه نوشتاری انگلیسی شده Neyshabur نیز پذیرفته شده؛ اما «بریتانیکا»، از گونه Nishapur به Neyshabur ارجاع داده است؛ «امریکانا»، گونه Neyshabur را به عنوان یکی از گونه‌های نگارش Nishapur پذیرفته؛ و «ایرانیکا» نیز، تنها Nishapur را پذیرفته‌است. گونه نوشتاری Nishapur، در تقریباً تمامی کتاب‌های انگلیسی‌زبان منتشر شده درباره نیشابور، خودنمایی می‌کند.
شادیاخ
شادیاخ [Šādyāx]؛ نام قدیم شهر نیشابور و در اصل، محله‌ای در شهر نیشابور قدیم، بنا نهاده شده به دست عبدالله بن طاهر (دوران طاهریان)، که دارالحکومه نیشابور در آن واقع بود و این محل سرانجام به دست مغولان، ویران گردید. شادیاخ، در منابعی همچون فرهنگ جهانگیری، برهان قاطع، فرهنگ سروری، انجمن‌آری ناصری و … به عنوان نام نیشابور، یاد شده‌است. یاقوت حموی در معجم البلدان نوشته است که شادیاخ؛ نام شهر نیشابور، مادر شهرهای خراسان، در زمان ماست. در برخی منابع از این شهر به نام شادکاخ یاد شده‌است. تک کارت
نام‌های دیگر
سَمَنجور (سمنگور) نیسایا (نسایا)، نیسافور (نیسه‌فور)، ایرانشهر نام‌های دیگری است که در منابع جغرافیایی و تاریخی گوناگون، بر گستره جغرافیایی نیشابور، اطلاق گردیده است.
نام‌های آیینی
جای‌نام‌های آیینی یا دینی (Theotoponyms) دربرگیرندهی اصطلاحات مذهبی و واژه‌های منتسب به دین، مقدسین و شخصیت‌های مذهبی یا کلماتی که مفهوم دینی دارند می‌باشد. نقش‌آفرینی نیشابور به عنوان شهر همزیستی دین‌ها و کیش‌های گوناگون و جایگاه تبادل و تطور فرهنگ‌ها و اندیشه‌ها؛ با ویژگی‌های برجسته‌ای همچون مقر اسقف نسطوریان و اهمیت آیینی در کیش مزدیسنا بخاطر نزدیکی به آتشکده آذر برزین‌مهر (در شمال غربی این شهر) در دوران ایران باستان، همبودگاه اندیشه‌ها و آراء فرقه‌ها و مذاهب کلامی و فقهی اسلامی و یکی از مراکز عمده علمی و دینی جهان اسلام؛ در کالبد نام‌های آیینی همچون رئونت، مدینهالرضا و … پدیدار شده‌است.
رئونت
رَئِوَنْت [Raēvant]؛ نام مزدیسنایی بوم نیشابور؛ نام این دیار در اوستا (کهن‌ترین دفتر ایرانی) و همچنین نام یکی از محلات قدیم نیشابور (ابرشهر) است که به واسطه آتشکده معروف آذر برزین‌مهر، زیارتگاه مشهور ایران قدیم بوده این آتشکده، بر روی کوه ریوند در شمال غربی نیشابور قرار داشته و در کتاب دین مزدیسنا (اوستا)، از این کوه در کنار چند آذر، ایزد، دریاچه و کوه مقدس دیگر یاد شده و بر آنان، ستایش و نیایش و خوشنودی و آفرین خوانده است. تک کارت
شما هم می توانید مقالات خود را درباره ی نیشابور ارسال کنید و جایزه بگیرید. جایزه ۱.۰۰۰.۰۰۰ تومانی در انتظار شماست ، کافیست روی دکمه ی روبرو کلیک کنید و مقاله خودتون رو ثبت کنید
مدینهالرضا
مَدینَهُالرِّضا [Madina-to-Rezā]؛ نام آیینی و یادمانی است برای نیشابور که به واقعهٔ تاریخی حضور امام هشتم شیعیان در سال ۲۰۰ هجری قمری در این شهر و رویدادهای مرتبط با آن، اشاره می‌نماید. در دوران معاصر، پیشینه حضور علی بن موسی الرضا در نیشابور، مورد توجه قرار گرفته و این نام، در یادکرد و معرفی این پیشینه و نیز جایگاه این شهر در تاریخ و مذهب تشیع، در منابع اطلاع‌رسانی و گزارش‌های خبری، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این راستا، در روز دهم تیرماه به عنوان سالروز ورود امام رضا به نیشابور و خراسان، آیین ویژه‌ای برگزار می‌شود. دهم تیرماه، بر پایه مصوبه ۶۳ شورای فرهنگ عمومی استان خراسان رضوی، با عنوان روز ملی خراسان نامگذاری شده‌است.
نام‌های توصیفی
نام‌های توصیفی (لقب‌ها)؛ نام‌ها یا عنوان‌های توصیفی است که در منابع گوناگون به نیشابور، نسبت داده شده‌است. از این دست نام‌های توصیفی می‌توان به خزانه مشرقین، تجارتخانه خاور و باختر، دارالعلم، دهلیز المشرق و دهلیز المغرب، معدن الفضلا و منبع العلما، شهر دورازه‌های خورشید، شهر فیروزه، نماد جاودانگی ایرانشهر، شکوه تمدن ایران‌زمین، چشم خراسان، جهانشهر دارالملک، دارالاماره، شادجهان … در جدول زیر، به زمینه معنایی شماری از این لقب‌ها اشاره شده‌است.
شماری از لقب‌ها (نام‌های توصیفی) نیشابور
| زمینه نام | نام توصیفی |
|---|---|
|
موقعیت ممتاز تجاری و بازرگانی در سده‌های نخستین تا میانه هجری |
خزانه مشرقین |
|
موقعیت ممتاز و مرکزیت علمی و دانشگاهی در دوره اسلامی |
دارالعلم |
|
موقعیت ممتاز تجاری و بازرگانی در سده‌های نخستین تا میانه هجری |
تجارتخانه خاور و باختر |
|
پیشینه تاریخی و فرهنگی |
فشرده‌ای از ایران بزرگ |
|
موقعیت جغرافیایی ژئواستراتژیک در سده‌های هجری |
دهلیز المشرق و دهلیز المغرب |
|
شمار بالای اندیشمندان، دانشمندان، عالمان و مراکز علمی در سده‌های اسلامی |
معدن الفضلا و منبع العلما |
|
معماری شهر در دوره ساسانی؛ با چهار دروازه که هر یک در زمانی ار روز، رو به سوی خورشید داشته‌اند |
شهر دورازه‌های خورشید |
|
همزاد بودن نام فیروزه با نام نیشابور؛ وجود شاخص‌ترین معدن شاخص‌ترین فیروزه جهان در شمال غربی نیشابور |
شهر فیروزه |
|
پیشینه و نقش‌آفرینی در تاریخ ایران |
نماد جاودانگی ایرانشهر |
|
برند رسمی نیشابور معاصر؛ برگرفته از هویت تاریخی و فرهنگی آن |
شکوه تمدن ایران‌زمین |
شما هم می توانید مقالات خود را درباره ی نیشابور ارسال کنید و جایزه بگیرید. جایزه ۱.۰۰۰.۰۰۰ تومانی در انتظار شماست ، کافیست روی دکمه ی روبرو کلیک کنید و مقاله خودتون رو ثبت کنید
خیلی عالی بود ، ممنونم
ممنونم از لطفتون
ابر شهر نیشابور الان داره در حقش ظلم میشه
درسته ، خیلی مسائل هست که نمیشه اینجا گفت